Het grote probleem van social media

Het is allemaal niet nieuw. Knappe modellen zag ik vroeger in de ELLE Girl, nu op Instagram. Mooie interieurs bij Eigen Huis & Tuin, nu te vinden op Pinterest. Bijzondere reizen bij Yorin Travel, nu in de vlogs van digital nomads. Met ‘vroeger’ bedoel ik zo’n twintig jaar geleden, aan het begin van dit millennium. Wat dat betreft is er in al die jaren weinig veranderd. Maar toch is er iets aan de hand met social media ten opzichte van haar analoge tegenhangers.

De uitzondering als norm

De zoektocht naar geluk ziet diep in ons, ook daar is niks nieuws aan. Volgens Thomas Metzinger, filosoof en auteur van het boek De egotunnel, zitten wij vast in een ‘hedonistische tredmolen’. Een treffende omschrijving van het eindeloze verlangen naar plezier. We proberen pijn en vervelende ervaringen te vermijden, al is dat natuurlijk onmogelijk. Bovendien is geluk altijd tijdelijk. Het duurt niet lang voordat we weer op zoek zijn naar een volgende dosis genot. Dit is evolutionair ingebakken, het motiveert ons om iedere dag op te staan en ons leven te leiden.

Wat wél anders is, is de mogelijkheid om jezelf te vergelijken met de andere 7,5 miljard mensen op aarde. Het internet heeft onze levens zichtbaarder dan ooit gemaakt. We streven allemaal naar geluk en worden iedere dag overspoeld met uitzonderlijke verhalen. Mooie reizen, succesvolle carrières en mensen die zich inzetten voor goede doelen.

In plaats van onbereikbare rocksterren en supermodellen, is dat succes steeds dichterbij gekomen. Het is niet meer een ver-van-je-bed-show, het is overal. Wat vroeger nog uitzonderingen waren, is nu de norm geworden.

Complexiteit versimpelen

Er zijn daarnaast meer mogelijkheden dan ooit. Niet alleen qua opleiding, maar ook qua werk, partner, plek om te wonen, vrienden, boeken, kledingstijl, vakanties, noem maar op. Alles is te vinden of kopen met een swipe of muisklik. Een paar generaties geleden keek je vrijwel alleen naar je eigen dorp, provincie en land. Je deed het werk wat je ouders deden en koos een partner uit je eigen omgeving.

Voordat ik een studie uitkoos, heb ik diverse open dagen bezocht, websites doorgespit en informatiefolders gelezen. De studiekeuze was enorm, waardoor ik bijna niet meer wist waar ik moest kijken. Uiteindelijk werd het American Studies, omdat dat me wel aansprak. Drie jaar later, met de bachelor op zak, ging ik Kunstgeschiedenis studeren.

Nu de hele wereld verbonden is, is het leven veel complexer geworden. Belangen zijn internationaal geworden, om nog maar niet te spreken over klimaatverandering, privacyschandalen, nepnieuws en de dreiging van een nucleaire oorlog. Het is allemaal niet meer te overzien.

Als het leven complex wordt, willen we dingen versimpelen. We gaan sneller zwart-wit denken, voelen ons machteloos en vallen terug op onze oerdriften: relatief simpele zaken die snel bepalen of je succesvol bent. Hoe je eruit ziet, welke spullen je bezit en hoe je je zou moeten voelen. In andere woorden: knap, rijk en gelukkig. Laat dat nou net zijn waar social media zo sterk op inspeelt.

Het grootste probleem van social media is dat het niet sociaal is, het is extreem individualistisch.

De maakbare illusie

Volgens de Vlaamse psychiater Damiaan Denys is er iets grondig mis met het idee dat je mooi en succesvol moet zijn. In een interview met De Correspondent zegt hij: “Wij denken dat het leven maakbaar is, en dat we er volledige controle over kunnen hebben. Maar dat is onjuist. De torenhoge ambities die ermee gepaard gaan, veroorzaken vooral dat we niet kunnen omgaan met verlies, mislukking en lijden.”

Ik zag Denys afgelopen najaar spreken bij het Brainwash Festival. Hij vertelde dat in de afgelopen 15 jaar het aantal mensen met psychische klachten in Nederland is toegenomen met 70%. Niet toevallig is dit de periode waar de smartphone en social media ons leven binnen zijn gedenderd. Technologie versterkt de illusie van maakbaarheid en controle alleen maar.

De focus op het individu is groter geworden dan ooit. Iedereen creëert online de beste versie van zichzelf. Ironisch genoeg verliezen we door die focus op controle juist de controle. We gaan alleen maar meer twijfelen aan onszelf, waardoor we ongelukkiger worden. Het leven voldoet niet aan de norm van uitzonderlijkheid en dat is pijnlijk.

Bijzonder middelmatig

De kloof tussen de virtuele wereld van social media en het dagelijks leven is groot. Het gewone leven is vooral heel middelmatig en het is lastig om daarmee om te gaan. Het gaat beter met de wereld dan ooit, maar toch is er enorme een toename van burn-outs, angststoornissen en depressies. Nu zal dat natuurlijk niet alleen komen door social media, maar het speelt absoluut een rol.

Ikzelf merk het ook. Iedere keer dat ik door mijn Instagram-feed scroll, vergelijk ik mezelf met anderen. Misschien niet altijd even bewust, maar toch bekruipt me vaak een gevoel van twijfel. Is mijn leven wel bijzonder genoeg? Hoe vaak post ik iets en hoeveel likes krijg ik?

Natuurlijk zijn er genoeg ‘gewone’ mensen op social media, mensen zoals ik zelf. Niet bijzonder knap, rijk of succesvol. Maar ook zij (en ik) delen maar een klein deel van ons leven op social media. Dingen die de moeite waard zijn om te delen, in positieve en negatieve zin. Social media is gewoon geen afspiegeling van de realiteit, ook al lijkt het heel open en eerlijk.

Gevangenendillema

Social media zijn bijna een soort prisoner’s dilemma: de gevolgen van jouw keuze hangen af van de keuze van anderen. Eenzijdig handelen verslechtert de situatie, terwijl samenwerking zorgt voor betere resultaten. Zolang iedereen, behalve jij, social media blijft gebruiken, mis je dingen en loop je achter. Hierdoor ervaar jij meer nadelen dan de rest. Tenzij je ouder dan 60 bent, schat ik zo in.

Stoppen we met z’n allen, dan hebben we allemaal veel voordeel. Denk aan alle tijd die je overhoudt om leuke en leerzame dingen te doen. Bovendien heb je dan geen knagend gevoel dat je dingen mist en hoef je niet regelmatig toffe foto’s of gevatte teksten te plaatsen waarvan je hoopt dat het vaak wordt geliked. Of dat je baalt dat jij thuis zit terwijl anderen mooie reizen maken.

Maar omdat vrijwel iedereen verwacht dat iedereen het blijft gebruiken, is het minder nadelig om het zelf ook te blijven gebruiken. We houden elkaar in de online houdgreep en zal dus niet zo gauw meer verdwijnen.

Social media als oplossing?

Er staat natuurlijk nergens dat social media realistisch zou moeten zijn. Het is een andere wereld, waar je extra creatief, grappig en mooi kunt zijn. Filters, memes en algoritmes versterken dat alleen maar. Op zich is dat  niet erg. We hoeven wat mij betreft ook echt niet te stoppen met social media.

Naast dat social media vaak oppervlakkig en nep zijn, kan het ook heel leuk en zelfs nuttig zijn. Verveling tegengaan, verjaardagen niet vergeten, memes en contact met mensen aan de andere kant van de wereld. Er zijn genoeg mensen die goede vriendschappen en zelfs relaties door social media hebben gekregen.

Maar aangezien onze hersenen zo sterk gericht zijn op uiterlijk, bezit en geluk, is het lastig om hier nuchter mee om te gaan. Het beïnvloedt ons, bewust en onbewust. Zelf probeer ik er daarom minder mee bezig te zijn. Het lijkt heel belangrijk, maar dat is het niet. De hoeveelheid likes of volgers zegt niks over hoeveel ik als mens waard ben.

Geluk en uiterlijk, zoals Denys zegt, zijn niet de belangrijkste waarden om na te streven. Of  zoals Metzinger op filosofische wijze zegt: “Als het überhaupt zin heeft om te spreken over de waarde van het menselijk bestaan, dan moeten we toegeven dat niet alleen de bewuste ervaring van geluk daarvoor bepalend is.”

Waar moeten we ons dan wel op richten? Ook dit zijn de clichés die je vaak hoort. Ga vaker offline, wees dankbaar, richt je op betekenisvolle relaties en de kleine dingen in het leven. Angst, twijfel en pijn horen ook bij het leven, dat hoeven we niet weg te stoppen.

Dat laatste is misschien wel het belangrijkste. En ironisch genoeg kan social media daar zelfs bij helpen. Zo heb ik bijvoorbeeld enorm veel aan de skin positivity-beweging. Ik heb last van acne en op Instagram is er een actieve community waar mensen foto’s en verhalen delen van hun worsteling met acne. Hierdoor ontstaat er meer openheid over deze huidaandoening, iets wat ik in de tijdschriften en op tv nooit heb gezien.

Hetzelfde geldt natuurlijk voor de body positivity-beweging, of wat dacht je van #metoo. Dit maakt social media écht sociaal en veel minder gericht op het individu. Via deze weg kunnen we ons inzetten voor meer gelijkheid, rechtvaardigheid en openheid. Dat zijn waarden die wat mij betreft veel meer de moeite waard zijn dan uiterlijk of bezit.

Sociale social media

In andere woorden, social media heeft twee kanten. De kant waar mensen onzeker worden gemaakt en waar ze juist sterker door worden. Laten we kritisch zijn op social media en ons meer richten op die tweede kant. Niet iedereen hoeft activist te worden, maar wees in ieder geval bewust van die sterke invloed van social media. Als we doorgaan met die focus op geluk en schoonheid, dan worden we daar alleen maar ongelukkiger van.

Laten we allemaal wat minder gericht op onszelf zijn.  Zo wordt die kloof tussen het online en offline leven een stuk minder groot en krijgt social media een veel nuttigere rol dan inspelen op ons koopgedrag. Hopelijk kunnen we in de toekomst dan hartelijk lachen om die ouderwetse magazines, tv-programma’s en Instagram-posts die de hedonistische tredmolen in stand hielden.

Ik maakte een video over een week geen social media. Bekijk hier hoe dat beviel en hoe ik er nu naar kijk.